Polarisering: 4 strategieën voor leraren en jongerenwerkers
Als leraar of jongerenwerker kun je te maken krijgen met polariserende meningen en complottheorieën. Hoe ga je hier goed mee om? Wat doet jij als een uitspraak fundamenteel onjuist is? Hoe bewaar jij de vrede? Wij willen je helpen met 4 strategieën die je zelf kan inzetten bij handelingsverlegenheid, zodat je in ieder geval snel en accuraat kan reageren.
De onzekerheid over de betrouwbaarheid van informatie, en onbetrouwbare informatie op zich, kunnen een voedingsbodem zijn voor complottheorieën. Jongeren kunnen bijvoorbeeld gaan geloven in complottheorieën die complexe problemen te simpel en onjuist verklaren.
“Ik vertrouw de overheid niet en ze gebruiken corona alleen om ons onder controle te houden!”- Anoniem
Dit soort uitspraken kunnen de volksgezondheid en democratische rechtsorde ondermijnen. Het plaatsen van extreme opmerkingen en complotdenken is problematisch, omdat het kan leiden tot polarisatie en radicalisering.
Voorkom escalatie; biedt een alternatief gespreksonderwerp
Discussies kunnen gevoelig zijn. Bij controversiële onderwerpen verdedigen jongeren vaak hun eigen positie zonder te willen toegeven. Een leraar of jongerenwerker moet er bij discussies alert op zijn dat de situatie niet escaleert. Maar hoe pak je dat aan?
Je kunt onderwerpen depersonaliseren en afstand creëren door een vergelijkbaar voorbeeld te gebruiken. COVID-19 kan bijvoorbeeld vergeleken worden met de pestepidemie. Die pandemie heeft nu geen invloed meer op ons leven, waardoor het minder gevoelig ligt. Leerlingen kunnen met dit voorbeeld leren dat mensen psychologisch gezien vaak de behoefte hebben om een schuldige aan te wijzen. Tijdens de pest waren dat mensen met een Joodse afkomst. En in deze coronatijd krijgen de Chinezen of samenzweringen van invloedrijke personen vaak de schuld.
Voorkom hardliners en bespreek hoe complotdenken werkt
Jongeren zijn niet meteen hardline complotdenkers zodra ze een complottheorie geloven. Daarom kan het waardevol zijn om mechanismen achter een complottheorie te bespreken om jongeren op andere gedachten te brengen. Enkele suggesties:
bespreek de feiten waar jongeren het over willen hebben in plaats van alleen de mythes die je wilt ontkrachten. De complottheorieën zelf bespreken kan juist de interesse hierin aanwakkeren.
focus in de groepsdiscussie niet op extreme standpunten, omdat het dan lijkt alsof er alleen extreme meningen of ideeën mogelijk zijn.
heb het over onderliggende triggers voor complotdenken, zoals angst of onzekerheid. Door te focussen op zorgen die leven, kun je een gedeelde basis vinden waardoor jongeren beseffen dat een ander standpunt niet per se een bedreiging is.
4 strategieën bij polariserende opmerkingen
Er zijn verschillende aanpakken die goed kunnen werken bij het reageren op een polariserende opmerking. Als leraar of jongerenwerker moet je voor de groep snel beslissen welke aanpak je gebruikt en veel is afhankelijk van de context.
Wij geven 4 strategieën waar je uit kan kiezen. Hiervan is de schoolcontext het uitgangspunt, maar ze zijn even relevant voor situaties op straat, bij de sportclub of elders. Laat het duidelijk zijn dat er van deze 4 opties niet 1 de juiste is. Gebruik ze als richtingaanwijzers.¹
Richtingaanwijzers bij keuzestrategie
In onderstaande afbeelding staan de 4 strategieën in een assenstelsel. Elk kwadrant in dit stelsel staat voor een mogelijke reactie op een controversiële opmerking van een jongere. De verticale as gaat over het wel of niet ingaan op het onderwerp van discussie. De horizontale as gaat over het versterken of verzwakken van de relatie met de jongere in kwestie. Onder de afbeelding volgt per aanpak een uitleg.
Koel de situatie af door de jongere in eerste instantie uit te sluiten van deelname, bijvoorbeeld door de leerling uit de klas te zetten of door niet op het onderwerp in te gaan.
Voordeel
Je wint tijd om na te denken over een antwoord en eventueel een les voor te bereiden over het onderwerp. Dit is ook een manier om een duidelijke grens te stellen of te de-escaleren als de gemoederen hoog oplopen.
Nadeel
De relatie met de leerling kan worden geschaad, omdat de leerling zijn gevoelens en ideeën niet kan uiten.
Ontkracht een extreme opmerking met een rationeel onderbouwd tegenargument.
Voordeel
Je houdt controle op de discussie en de rest van de klas wordt minder beïnvloed door de problematische opmerking.
Nadeel
Er wordt geen rekening gehouden met het perspectief van de leerling. Deze zal waarschijnlijk ook niet openstaan voor het tegenargument waardoor de onderlinge relatie tussen leraar en leerling waarschijnlijk slechter wordt.
Ga het gesprek aan met de leerling over diens emoties en laat daarbij ook de perspectieven van de andere leerlingen aan bod komen.
Voordeel
De relatie met de leerlingen wordt versterkt, omdat ze zich kunnen uiten en serieus genomen worden. Bovendien krijg je een beter beeld van wat er speelt in de klas.
Nadeel
Je geeft minder aandacht aan de inhoud van de controversiële opmerking en de betrouwbaarheid van de verschillende perspectieven, waardoor complottheorieën eventueel gelegitimeerd worden naar de rest van de klas toe. Daarom is het bij deze benadering belangrijk om extra stappen te zetten om kritisch denken aan te moedigen.
Maak van het moment gebruik om met de klas een gesprek te voeren over controversiële argumenten en de betrouwbaarheid van bronnen. Zo’n discussie kan bijvoorbeeld starten met een zin als: ‘Laten we eens kijken of we daar op feiten gebaseerde informatie over kunnen vinden’. Hierdoor ontstaat er tijdens het gesprek ruimte voor feiten, meningen, argumenten en de betrouwbaarheid daarvan. Ook sociale media en algoritmes kunnen aan bod komen.
Voordeel
Zo worden leerlingen aangemoedigd om kritisch na te denken over hun standpunten en ontdekken ze dat niet elk idee betrouwbaar is. Op deze manier ga je in op de inhoud en tegelijkertijd kunnen onderlinge relaties worden gesterkt, omdat iedereen zijn perspectief kan delen.
Let op: bij deze aanpak is het een voorwaarde dat de leraar goed geïnformeerd is over het onderwerp en dat zowel de leerlingen als leraren openstaan om naar elkaar te luisteren, en niet alleen maar elkaar proberen te overtuigen.
Radicalisation Awareness Network
Wij ondersteunen en coördineren, in opdracht van de Europese Commissie, het Radicalisation Awareness Network (RAN). Dit netwerk brengt professionals uit de verschillende EU-lidstaten bij elkaar om kennis en ervaringen uit te wisselen. Dit artikel is gebaseerd op een paper van het RAN, geschreven door Dr. B. Wansink en BS. J. Timmer.
¹ Patist, J., & Wansink, B. G. J. (2017). Lesgeven over gevoelige onderwerpen: Het aangaan van een moeilijk gesprek in de klas. Kleio, 4, 44-47.
